Drustvene grupe

12. DRUŠTVENE GRUPE
Jedno od osnovnih socioloških polazišta, aksiomatski formulisano, glasi: u svakom društvu postoje društvene grupe, koje imaju svojstvene racionalne i objašnjive strukture. Grupe nisu iznutra jedinstvene; sve društvene grupe obuhvataju podgrupe koje su hijerarhijski raspoređene.
Društvene grupe predstavljaju delove svakog socijalnog sistema. One su važan segment strukture globalnog društva, a istovremeno su i same strukturisane. Društvene grupe čini manji ili veći broj individua koje su međusobno povezane trajnim ili privremenim odnosima. Do grupisanja dolazi zato što ljudi nastoje da zadovolje neku svoju potrebu na udružen i povezan način. Dakle, potrebe i njihovo zadovoljavanje javljaju se uvek kao razlog ili posledica grupnog života.
Tokom čitavog života pojedinac stupa u različite grupe, povezuje svoje delovanje i ponašanje sa delovanjem i ponašanjem drugih pojedinaca kako bi ostvario razne ciljeve i interese i zadovoljio različite potrebe. Zato pojam grupe u sociologiji i socijalnoj psihologiji predstavlja jednu od ključnih kategorija.
Prema N. Rotu [1], različite skupine ljudi, ponekad sa istim karakteristikama, prostorno i akciono povezane ili nepovezane, čine grupe, pri čemu autor misli na velike i male grupe, na nestrukturisane, kao i one koje imaju uspostavljenu strukturu. Reč je o publici, masi, socijalnim pokretima, malim i velikim organizacijama, pa i o velikim društvenim grupama. Grupe čine različite vrste interesnih zajednica, od slučajnih aglomeracija do čvrstih organizacija. One su, takođe, i „posredne instance”, preko kojih se pojedinac uključuje u društvo. Preko grupe se razrešava napetost između individuuma i društva. Prema Ž. Gurviču [2], one poseduju „kontinuirane i aktivne kolektivne stavove; njih obeležava jedinstvo stavova i ponašanja”. Gurvič navodi da je grupa:
– realna kolektivna, ali i parcijalna celina (unité);
– podložna posmatranju, zasnovana na trajnim i aktivnim kolektivnim stavovima;
– celina stavova, akcija i postupaka;
– teži ka relativnoj koheziji oblika društvenosti.
U opširnoj sociološkoj analizi društvenih procesa i grupa, R. Lukić [3] definiše grupe (skupine) kao društvene tvorevine koje se sastoje od privremeno i labavo povezanih ljudi, određenih ponašanja i povezanih nekim procesom („osnovni proces”). Veze među pripadnicima skupine su spoljašnjeg i posrednog karaktera, jer ne postoji unutrašnja organizovanost skupine, pa se može reći da se „grupe određuju kao skupovi procesa s obzirom na ljude koji u njima učestvuju”. Cilj grupisanja je zadovoljenje određenih društvenih i ličnih potreba pomoću određenih sredstava.
Ukratko:
– Društvene grupe su elementi društvene strukture.
– Društvene grupe su i same strukturisane.
– Pripadnici društvenih grupa deluju uzajamno i imaju osećaj zajedništva.
– Grupa je veći ili manji skup ljudi koji su povezani:
􀂃 zajedničkim delatnostima, potrebama i interesima;
􀂃 zajedničkim poreklom;
􀂃 približno istim društvenim položajem.
1
Klasifikacija društvenih grupa
Grupe se najčešće dele na vertikalne i horizontalne (M. Diverže). Vertikalne grupe su hijerarhij-skog karaktera i izražavaju odnose subordinacije (nadređenosti); takve grupe su društvene klase i društveni slojevi. Horizontalne grupe su, u principu, jednake i mogu biti: teritorijalne (nacije); korporativne (profesije, sindikat); ideološke (partije, religije).
Prema kriterijumu stalnosti i stabilnosti, društvene grupe mogu biti privremene i relativno trajne. Privremene grupe su više-manje slučajne, pa je njihov značaj za pojedinca sporedan, mada i one, u pojedinim slučajevima, mogu da imaju određene društvene posledice (auditorijum na nekom predavanju, gledaoci u pozorištu, na nekoj utakmici i dr.). Često i ne postoji neka socijalna veza između pripadnika te slučajne grupe, ali se u određenim uslovima pokazuje da i takvi slučajni skupovi imaju izvesna dejstva na pojedinca i izazivaju određeno ponašanje i reakcije kojih ne bi bilo ako grupa ne bi postojala. Ipak, sa sociološkog stanovišta, mnogo su važnije one grupe koje imaju trajniji karakter i dugoročna dejstva na društveni život.
Prema stepenu organizovanosti, postoje neorganizovane i organizovane društvene grupe. Neor-ganizovane društvene grupe postoje, ali pripadnost članova grupe nije dobila neki organizovani oblik. Međutim, kod organizovanih društvenih grupa ta pripadnost izražava se u organizovanoj formi. U takvim grupama postoje određeni organi koji vrše funkcije od interesa za sve pripadnike grupe.
Prema kriterijumu obuhvatnosti utvrđuje se koliko i u kojoj meri grupa obuhvata pojedince i ka-kav je značaj društvenih procesa koji se u grupi vrše. Po ovom kriterijumu, grupe se dele na total-ne i parcijalne. U totalnoj društvenoj grupi (na primer, naciji) vrše se najbitniji društveni procesi (proizvodnja, upravljanje, kulturno stvaralaštvo i dr.). Totalne društvene grupe imaju veliki utica budući da obuhvataju celokupno socijalno ispoljavanje pojedinaca. Međutim, parcijalne društve-ne grupe (na primer, profesije) obuhvataju samo delimično i samo neke aspekte socijalnog života u kojima se ne vrše svi bitni društveni procesi.
Najčešća podela društvenih grupa je na: a) radne, delatne ili funkcionalne grupe; b) grupe nastale na osnovu sličnog društvenog položaja.
Radne, delatne ili funkcionalne grupe obavljaju jednu ili više društvenih delatnosti od kojih je jedna obično osnovna i traju sve dok postoji društvena potreba za njihovim aktivnostima. U ove grupe ubrajamo: radne grupe, profesije, brak i porodicu, političke organizacije, oružane grupe, kulturna udruženja, rekreacijske grupe, grupe prijatelja.
Grupe nastale na osnovu sličnog društvenog položaja, koji se nekad nasleđuje rođenjem a nekad stiče u toku života, konstituišu se po tri osnova:
a) na osnovu krvnog srodstva – srodničke grupe (porodica, rod, bratstvo);
b) na osnovu zajedničkog života na određenoj teritoriji – prostorne skupine (naselje–selo, grad, lokalne zajednice);
c) na osnovu položaja (slojevi, klase, kaste i staleži).
2
Globalne društvene grupe
U starijoj sociologiji velike društvene grupe dele se na: hordu, rod, pleme, narod i naciju. U tekstu koji sledi ukazaćemo na njihove osnovne karakteristike.
Horda
Horda predstavlja najprimitivniji oblik globalne etničke društvene grupe nastale na nižem stupnju divljaštva – u prvobitnoj zajednici; trajala je nekoliko stotina hiljada godina. Hordu je činilo nekoliko desetina ljudi, muškaraca i žena svih generacija, koji nisu imali stalno boravište. Ova globalna društvena grupa predstavljala je zatvorenu i samodovoljnu društvenu celinu, koja dugo nije imala potrebu za uspostavljanjem odnosa sa drugim zajednicama. U hordi nije postojala razlika između ličnog i društvenog života: svi članovi su bili međusobno jednaki u pravima i obavezama.
Poslovi su se u hordi delili prema prirodnoj podeli rada i prema sposobnostima svakog čoveka. Pračovek pribavlja hranu skupljanjem plodova, korenja biljaka i lovom. Prvi dodiri hordi bili su slučajni, nastali, po svoj prilici, u traženju izvora egzistencije. U hordi su se zajednički obavljali svi društveni procesi neophodni za njen opstanak. Bračne dužnosti su se obavljale u sklopu horde, što znači da su one bile endogamnog karaktera*. Pretpostavlja se da je u hordi vladao primiskuitet*.
*Endogamija podrazumeva običaj sklapanja brakova unutar jedne etničke ili društvene grupe. Egzogamija podrazumeva obavezu uzimanja žena izvan uže zajednice.
*Promiskuitet (lat. promiscuus = izmešan) podrazumeva slobodno polno opštenje muškaraca sa ženama istog plemena.
U hordi je čovek započeo svoj društveni život i u njoj obavljao sve životne funkcije: od razmnožavanja do pribavljanja hrane i odgajanja podmlatka.
Rod
Iako je razvoj proizvodnih snaga u okviru horde bio spor, doneo je niz promena koje su označavale njeno prerastanje u viši oblik udruživanja – rod. Rod (gens) nastaje na višem stupnju divljaštva (20 hilj. godina pr. n. e.; mlađi paleolit, sve do neolita) i predstavlja oblik društvenog života koji se zasniva na proizvodnji, kao ekonomskoj osnovi, i grupnom egzogamnom braku, kao osnovi društvenih odnosa i društvene organizacije (zabrana bračnih odnosa između sestara i braće istog gensa).
Članovi roda potiču od istih predaka i nalaze se u krvnom srodstvu, žive i rade zajedno, imaju zajedničke običaje, starešinu, kult, groblje, zajedno ratuju. Simbol zajedničkog pretka je totem, koji je obično bio u obliku životinje ili biljke. On je doživljavan kao praotac plemenske zajednice i njen duhovni zaštitnik. Članovi roda verovali su u zajedničko etničko poreklo.
Rod je prvenstveno proizvodno-potrošačka skupina. Proizvodnja i potrošnja u rodovskim organizacijama imala je kolektivni karakter: zemljište je bilo kolektivno vlasništvo, plodovi su se delili, isto kao i ulovljena divljač ili riba. Dok je u prvobitnim društvenima zajednicama – hordama – žena bila glavni proizvođač, u rodovima otac postaje poglavar.
3
Razvojem proizvodnih snaga dolazi i do različitih oblika organizacije rada u okviru roda. Pojedinci ili rodovi kao celine opredeljuju se za trajnije bavljenje jednom vrstom delatnosti (zemljoradnjom, stočarstvom, zanatstvom). To dovodi do nove podele rada, do društvene podele rada, ali i novih odnosa između društvenih zajednica – do ekonomskih odnosa i razmene dobara.
Udruživanjem više rodova nastajale su brojnije ljudske zajednice i viši tip organizacije društva poznat kao fratrija ili bratstvo. Pojava fratrija ili bratstava predstavlja prvi korak u stvaranju uslova za brojnije ljudske zajednice. Udruživanjem više bratstava nastali su složeniji oblici društvenog života – plemena.
Pleme
Pleme predstavlja etničku zajednica prvobitnog, predcivilizacijskog (varvarskog) društva, koje je karakteristično za železno doba. Njega sačinjava nekoliko rodova koji se povezuju direktno ili preko bratstava. Udruživanje rodova u plemena vršeno je na osnovu krvnog srodstva i zajedničke teritorije. Pleme je, dakle, krvnosrodnička zajednica, jer ga čine rodovi između kojih ne postoji krvna veza, ali i teritorijalna zajednica, budući da rodovi koji ga čine žive na istoj teritoriji. Ekonomske potrebe i potrebe odbrane prisiljavale su rodove da se udružuju u plemena.
Pripadnici pojedinih plemena sve čvršće se vezuju za zemlju, a sve veći broj poslova iziskuje zajednički dogovor i zajedničko rešavanje. Osnovu plemenskog načina života činili su kolektivna svojina nad sredstvima rada i ravnomerna raspodela proizvoda na sve članove plemena. Prvobitna razmena – u vidu trampe – postepeno prerasta u trgovinu, a zanatstvo postaje samostalno zanimanje.
Pleme sa severa Afrike
U plemenskom društvu još ne postoji državna organizacija, već tu ulogu vrši patrijarhalna vlast, na čelu sa plemenskim starešinama. Od pripadnika rodovsko-plemenskih starešina i članova njihovih porodica formiran je poseban društveni sloj. To je novi vid aristokratije, koja se grupiše oko vojnih starešina. Plemensko društvo razvilo je i patrijarhalnu monogamnu porodicu.
Narod
Narod predstavlja etničku zajednica koja se pojavljuje u vreme prerastanja krvnosrodničkih društvenih zajednica u više oblike udruživanja, a njihovu osnovu čini teritorijalna povezanost članova. Nova zajednica pretpostavlja viši tip društvenosti, koji nije povezan samo krvnim srodstvom, kao rodovi i plemena, već i teritorijalnom povezanošću, što omogućava prodiranje elementa iz drugih etničkih grupacija. Narod je, dakle, grupa nastala pod uticajem teritorijalnih, ekonomskih i kulturnih faktora; definiše se kao skupina većeg broja plemena povezanih zajedničkim životom na nekoj teritoriji.
4
Kao globalna društvena grupa, narod se javlja sa nastankom klasnog društva, a postoji i u savremenom društvu. Povezivanje rodovsko-plemenskih zajednica u narode tipično je za robovlasničko doba, odnosno u vreme prerastanja globalnih društvenih grupa iz krvnosrodničkih zajednica u više oblike udruživanja. Nastanak naroda povezan je sa pojavom privatne svojine, klasne diferencijacije i teritorijalne povezanosti srodnih grupa. Narodi kao globalne društvene grupe karakteristični su za epohu ranog feudalizma.
Ekonomsku osnovu naroda činila je autarhična (samodovoljna) naturalna privreda, rascepkanost proizvodnje, ekonomski lokalizam i partikularizam, odnosno ekonomska samostalnost i samodovoljnost.
Po čemu je karakterističan narod kao društvena grupa?
􀂌 Narod više nije povezan krvnim srodstvom, kao što je to bilo kod roda i plemena.
􀂌 Narodna zajednica obeležena je postojanjem zajedničkog jezika, što se objašnjava time da je narod nastao asimilacijom potpuno istih plemena.
􀂌 Iako je narod jedinstvena etnička celina, u njega prodiru elementi drugih etničkih grupacija.
􀂌 U reproduktivnom i društvenom smislu, poseban značaj dobija individualna porodica.
Narod, dakle, predstavlja zajednicu koja se odlikuje privatnosvojinskim i klasnim odnosima između ljudi, zajedničkim etničkim osobinama, zajedničkim jezikom i jedinstvenom teritorijom.
Nacija
Nacija je nastala iz naroda i predstavlja viši oblik društvenog života. Reč je o zajednici koja je mnogo čvršća od naroda, sa sopstvenom kulturom i jasno izdiferenciranom nacionalnom svešću. Nacije su globalne društvene grupe koje nastaju u periodu raspadanja feudalizma i nastajanja kapitalizma (lat. natio, nasci, natu = biti rođen). Proces nastanka nacija ni do danas nije okončan. Nacije nastaju u borbama monarha, plemstva, crkve i sveštenstva za političku i društvenu moć.
Latinska reč „nacija” i srpska reč „narod”, kao i grčka reč „etnos” imaju isto terminološko znače-nje i poreklo (u pogledu grčke reči, doduše, postoje izvesna dvoumljenja, jer ona može značiti i krdo ili varvarski narod, kao i neke druge oblike grupisanja). Maks Veber (Privreda i društvo, 1976) razlikuje tri entiteta: rasu, etničku grupu i naciju. Entoni Smit (Smith, A., Etničko poreklo nacija, 1986) uvodi pojam etniciteta kako bi pokazao postojanje kontinuiteta između modernih nacija i predmodernih oblika etničkog identiteta i pripadnosti. U etničkim zajednicama, koje naziva etnijama, vidi korene modernih nacija. Etnije imaju šest ključnih obeležja: kolektivno ime, mit o zajedničkim precima, zajednička istorijska sećanja, diferencirane elemente zajedničke kulture, povezivanje sa specifičnom domovinom, osjećaj solidarnosti između značajnih sektora stanovništva. U predmodernim razdobljima on razlikuje dva tipa etnija: lateralnu (sastavljenu od aristokrata i sveštenstva) i vertikalnu (narodnu).
Međutim, između nacije i naroda postoji razlika, budući da nacija predstavlja širi i složeniji oblik društvene zajednice, nastao na višem stupnju društvenog razvoja. Razvoj i nastanak nacija vezujemo za nacionalno buđenje, koje je u Evropi započeto krajem 15. veka (Holandija, 16. vek, Engleska 17. vek, Francuska 18. vek, Srbija 19. i 20. vek). Tada dolazi do stvaranja nacionalnih država (Italija, Francuska, kasnije Nemačka). Nacije deluju ujedinjavajuće, jer se od niza malih država stvaraju moćne jednonacionalne države, pa je od oko 160 državica u 19. veku u Evropi 5
nastalo svega 27 nacionalnih država. Proces nacionalnog buđenja ne završava se stvaranjem kapi-talističkih nacionalnih država, već se nastavlja negde mirno, kroz građansku državu (Češka – Slovačka), ali češće uz dramatične međunacionalne sukobe (bivša Jugoslavija).
Nacionalnu svest kao specifičnu modernu pojavu kulturne integracije Jirgen Habermas je, u svojim ranijim političko-filozofskim istraživanjima (u međuvremenu revidiranim načelom o ograničenom suverenitetu), smatrao osnovom državnog suvereniteta i uspostavljanja nacionalne države. Nacionalna država, teritorijalno definisana, u kojoj se upravljalo iz jednog središta, postala je snažna državotvorna struktura, te je stvorila uslove pod kojima je kapitalizam bio u stanju da se proširi širom sveta. Pojmovi nacija i državni narod vremenom se ukrštaju, pa nacija postaje izvor državnog suvereniteta.
Značenje pojma nacije, iz pretpolitičke faze, preoblikovano je u obeležje koje je, kako navodi J. Habermas „konstitutivno za politički ideal građana neke demokratske zajednice”. Habermas pokazuje da su samo teritorijalne države, kojima se upravljalo iz jednog središta, imale snagu da oblikuju državotvornu strukturu pa su vremenom postale stabilne države. Tako su, na primer, uz velike nacionalne države, kakva je bila Italija i Nemačka, nastale i Španija, Portugal, Francuska, Engleska, Švedska. One su bile kraljevine, a kasnije su se, u sklopu demokratizacije, preoblikovale u nacionalne države (Habermas, J., Državljanstvo i nacionalni identitet, Filozofska istraživanja, 1991/40, str. 137–157).
Nacija je kulturna zajednica sa snažnim etničkim vezama, ali je istovremeno i politička zajednica s građansko-teritorijalnim vezama. Poznato je stanoviše nemačkog istoričara F. Mejnekea (Meinecke) o razlici između političke ili državne nacije (Staatnation) i kulturne nacije (Kulturnation). Kulturne nacije obeležava visok stepen etničke homogenosti (Irci, Englezi, Rusi, Nemci, Grci).
Neki autori (Smith, A., Nacionalni identitet, 1991) razlikuju zapadni ili građansko-teritorijalni model nacije – po kojem je nacija zajednica ljudi koji se potčinjavaju zakonima u važećim granicama date teritorije, od istočnog ili etničkog modela nacije, koji podrazumeva naciju kao zajednicu ljudi istog porekla i kulturne tradicije.
Prema tumačenju E. Renana (Šta je nacija, esej iz 1887), nacije nastaju na osnovu subjektivnih osećanja, želja i pristanka njenih pripadnika. Time se nacija održava putem konsenzusa, jasno izraženom željom za nastavkom života u zajednici, pa je „postojanje nacije stalni plebiscit”. U knjizi Nacija kao zamišljena zajednica (1983), B. Anderson shvata naciju kao zamišljenu političku zajednicu koja je ograničena i suverena. Zamišljena je zato što članovi čak i najmanjih nacija neće nikada upoznati većinu njenih pripadnika, ali u njihovim glavama živi zamisao o zajedništvu.
U poznatom delu Govori nemačkoj naciji (1808), Johan Gotlib Fihte (1762–1814) navodi tri važna elementa nacije kao kulturne zajednice: 1) jezik kao osnova nacionalne ideje; 2) izvor (nemačke) nacije nalazi se u zlatnom dobu civilizacije srednjeg veka; 3) nemački poraz od Francuza posledica je prosvetiteljsko-racionalističkog razaranja religije.
Dakle, u najznačajnije faktore koji su doprineli nastanku nacija spadaju:
a) formiranje apsolutističkih monarhija i narodnih dinastija;
b) pojava i formiranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta, kao posledice ekonomskog faktora (ekonomske veze);
6
c) kulturno-psihološki faktori koji su imali uticaja na formiranje nacionalne svesti (psihička konstitucija, kao svest o nacionalnoj posebnosti);
d) zajednički jezik;
e) religija kao faktor homogenizacije naroda u nacije;
f) geografski faktor, koji neki teoretičari o naciji smatraju najznačajnijim faktorom u prerastanju naroda u naciju.
Nacionalne države i pravna kultura
Konstituisanje nacionalnih država u kasnijem srednjem veku, praćeno uzletom nacionalnog duha (Volkgeist), ubrzalo je razvoj domaćeg prava i nacionalnih pravnih sistema. U prepoznatljive odlike narodne pravne kulture spadaju: spontanitet i evolucionizam u nastajanju prava, etnička pripadnost prava, pravnih pojmova i legislative. Najočigledniji primer je Nemački pravni sistem koji se zasnivao na matrici nacionalnog duha i nacionalne države. Englesko zakonodavstvo temeljeno je na engleskom opštem pravu, zakonima i sistemu pravičnosti, dok je u Francuskoj pravni sistem ustrojen kroz kodifikacije građanskog i krivičnog prava. Američka jurisprudencija insistirala je na stabilnosti ustava i ustavnih institucija, strogoj podeli vlasti, tehnici primene ustavnih amandmana i značaju ustavnih običaja.
Uobličavanje pravne kulture u Srbiji tokom 19. veka bilo je pod uticajem velikih pravnih kultura Evrope. Sretenjski ustav iz 1835 (i drugi docniji pravni akti), kao oblik srpske političke i pravne moderne, prvi je samostalan ustav i označava početak povezivanja izdanaka pravne kulture Srbije sa Evropom i njenom pravnom kulturom. Ovim ustavom ukinuti su feudalni odnosi, otvorena vrata građanskim institucijama, uspostavljena pravna ograničenja vladarskoj samovolji, regulisan parlamentarni sistem i podela vlasti, istaknuta građanska prava i slobode. Nažalost, ova spona srpskog prava sa pravnom kulturom Evrope prekinuta je poslednjih šest decenija 20. veka, da bi se pitanje ulaska u „evropsko društvo prava” poslednjih godina ponovo aktuelizovalo.
U današnjim prilikama evropskih integracionih procesa, pozitivni zakoni nastali u duhu jednog naroda teško se mogu interpolirati u kulturni ambijent drugog naroda. Posle ugovora u Mastrihtu 1992. godine, Srbiji ostaje pitanje – kako postati deo pravne kulture EU. Odgovor na ovo pitanje pretpostavlja da novi ustav Srbije sadrži valjana domaća i evropska iskustva, pre svega u pogledu horizontalne i vertikalne organizacije vlasti, organizacije pravosuđa i ljudskih prava. Nužno je, nadalje, stvoriti stabilan sistem zaštite prava čoveka i pravne sigurnosti, dosledno ostvariti civilizacijske principe vladavine prava i pravne države. Pravnim putem, dakle, uspostavljati odgovornu i „uljuđenu” vlast, utemeljenu na ideji moderne demokratije i načelima vladavine prava.
Nacionalni identitet i nacionalizam
Nacionalni identitet ima dve važne funkcije u modernoj politici: a) legitimisanje društvenog poretka, prava i dužnosti institucija koje oblikuju posebne vrednosti i karakter nacije i odražavaju vekovne običaje i tradiciju; b) funkciju socijalizacije pripadnika nacije – kao državljana i građana (koja se ostvaruje preko obaveznog, standardizovanog javnog sistema obrazovanja, a pomoću kojeg se usađuju nacionalna odanost i homogena kultura). Nacionalni identitet najčešće se manifestuje: kao teritorijalno-politički i kao etnički. Prvi proizlazi iz ideje nacije kao zajednice građana, a etnički iz ideje nacije kao etničke i kulturne zajednice (Smith, A., Nacionalni identitet, 1991).
Nacionalizam se opisuje kao ideologija podele sveta na „nas” i „njih”, na prijatelje i neprijatelje. Najčešće se predstavlja kao: ideologija i pokret oslobođenja od stranih tiranija; ideologija
7
modernizacije; ideologija i politika zaštite manjina. Izražava se i kroz ideologiju i pokret za ostvarivanje interesa i prava nacije, posebno prava na samoodređenje.
Cilj nacionalizma je izgradnja nacije i stvaranje nacionalne države. To se postiže na dva načina: procesom uspostavljanja nacionalne nezavisnosti i sticanjem nacionalne nezavisnosti. U nacionalističkoj ideologiji, nacionalna država predstavlja najviši oblik političke organizacije.
U sociologiji postoji više tipologija nacionalizma, a najčešće su one koje nacionalizam opisuju u dihotomijama: građanski i etnički, politički i kulturni, miroljubivi i agresivni, liberalni i integralni. Liberalni nacionalizam je prvi istorijski oblik nacionalizma i do danas jedan od najuticajnijih. Za liberalne nacionaliste, nacije su, poput pojedinaca, jednake,odnosno imaju jednako pravo na samoodređenje. Na početku 19. veka konzervativci odbacuju nacionalizam kao radikalnu i opasnu doktrinu, koja preti poretku i političkoj stabilnosti. Polovinom 19. veka konzervativni državnici (Disraeli i Bizmark), otkrivaju potencijale nacionalizma pomoću kojih se može održati socijalni red i tradicionalne institucije. U ideologiji konzervativnog nacionalizma zamisao o društvu kao organskom telu povezuje se s idejom nacije kao prirodne zajednice ljudi istog etničkog porekla, kulture i običaja. Integralni (totalni) nacionalizam ima tradiciju u Nemačkoj, a uticao je na nacionalne pokrete u srednjoj i jugoistočnoj Evropi (bio je snažan i u Francuskoj).
Pojavni oblici nacionalizma su mnogobrojni. Zavisno od okolnosti, najčešće se pojavljuju: šovini-zam, nacionalni nihilizam, separatizam, ekstremni etnocentrizam, ksenofobija, unitarizam, rasi-zam i dr.
Šovinizam karakteriše nacionalna isključivost, stav o nadmoći svoje nacije u odnosu na druge. Ovaj oblik zagovara nacionalnu izolovanost, mržnju i neprijateljstvo prema drugim nacijama. Šo-vinisti su najčešće revanšistički raspoloženi i traže „istorijska opravdanja” za svoju mržnju i agre-sivnost.
Nacionalni nihilizam predstavlja još ekstremniji vid nacionalizma. Reč je o obliku nacionalizma koji pojedinim nacijama ne priznaje pravo na postojanje. Na unutrašnjem planu nacionalni nihili-zam ispoljava se kao separatizam, rasizam i sl.
Separatizam, kao oblik nacionalizma, karakteriše neodoljiva težnja ka etničko-nacionalnim pode-lama i ocepljenju od državne zajednice. Savremeni primer separatizma imali smo u slučaju raspa-da bivše SFRJ.
Etnocentrizam podrazumeva veličanje etnosa i nipodaštavanje drugih naroda i nacija, njihove tra-dicije i kulturnih vrednosti. Preuveličavajući sve atribute jedne nacije, etnocentrizam razvija ose-ćanje autarhije i nacionalne superiornosti. Manifestuje se kao nacionalni ekskluzivizam – distan-ciranjem od drugih nacija, njihovom diskriminacijom i asimilacijom. Na toj osnovi se razvija i neka vrsta ksenofobije.
Ksenofobija je oblik nacionalizma koji nastaje iz straha od stranaca, pripadnika nacionalnosti ko-ji su se doselili u dotičnu zemlju. Ispoljava se kao otpor integraciji stranaca, pri čemu se širi strah o navodnoj kulturnoj i ekonomskoj ugroženosti nacije (uprkos činjenici što su doseljeni radnici dali veliki doprinos izgradnji zapadnoevropskih zemalja).
Unitarizam zagovara „jedinstvo interesa” nacije, zanemarujući nacionalne osobenosti i posebna nacionalna prava. Temelji se na centralizovanom državnobirokratskom aparatu i državnoj vlasti, pa se često ispoljava kao oblik nametanja pojedinih nacionalnih interesa drugima, putem unitari-
8
stičke državnopolitičke organizacije društva, kada se prenebregava potreba za jačanjem lokalne samouprave i ostvarivanjem posebnih nacionalnih (regionalističkih) prava. Zbog toga, neki autori smatraju da unitarizam nije nacionalizam, već da je više reč o autokratskoj organizaciji državne vlasti, sa svim negativnim posledicama koje iz nje proizilaze.
Etnički nepotizam
Fenomen etničkog nepotizma kao opšti i univerzalan sistem odnosa, prisutan je u svim savremenim društvima u kojima je indeks etničke heterogenosti visok i gde postoje uočljive etničke podele. Ove podele uzrokuju interesne i političke konflikte, koje su kanalizovane etničkim pravcem.
Nepotizam (lat. nepos = rođak) podrazumeva zloupotrebu službenog položaja u korist rođaka i prijatelja; pojam je vezan za crkvene verodostojnike iz doba papinske države, kada su pape nastojale da časti i posede dele članovima svoje porodice. U širem značenju nepotizam predstavlja posebnu vrstu sukoba ili konflikta interesa.
Etnički nepotizam zasniva se na favorizovanju prava pojedinih etničkih grupa; oslonac se nalazi u protežiranju svoga roda i članova etniciteta, teoriji inkluzivnog uklapanja ili selekciji po rodu, teoriji o genetičkoj sličnosti („genetska konstitucija”), teoriji i praksi darvinijanske borbe za prirodne i materijalne resurse. Iako izaziva različite vrste sukoba (sukob interesa, sukob lojalnosti), ovaj oblik nepotizma nije priznat kao krivično delo.
Etnički nepotizam, u pravilu ima iste indikatore i slične oblike pojavnosti, i to su: homogenizacija etničke zajednice prema unutra; redukcija građanskog identiteta na etnički; unutargrupna solidarnost, sukob sa „tuđim” elementima, ksenofobija; doživljaj jačeg individualnog i grupnog identiteta kroz etničku zajednicu; etnička zajednica doživljava se kao utočište (osećaj neizolovanosti); fiktivno, metaforično srodstvo koje dobija snagu „organske veze”; princip po kome se razaznaje „ko je ko” i „ko je gde” u grupi/zajednici i u širem okruženju; rincip po kome etnička grupa pruža više sigurnosti nego država; sociopsihološka spremnost da se reaguje u interesu članova grupe/zajednice; održavanje u konfliktnim situacijama.
Mondijalizam, koji zagovaraju „teoretičari „hiperglobalizacije” (kako ih naziva D. Held), najavljuju nestanak nacija i nacionalnih država u novom svetskom ekonomskom poretku i društvu bez granica. Novi tip globalnog postindustrijskog društva (u varijanti „informatizovanog” ili „informacionog” društva), podrazumeva stvaranje novog ekonomskog i društvenog poretka – „svetskog sistema”. Globalisti predviđaju stvaranje nove svetske zajednice, novih društvenih odnosa, „planetarnog prostora”, i to kroz povezivanje i ujednačavanje, svetski mir i poštivanje ljudskih prava.
Poruke globalista su: „država će ispariti” (Negroponte, N., Biti digitalan, 1995), „nacionalna država je mrtva” (Najsbit, J., Globalni paradoks, 1995), nacionalne države su „živi mrtvaci koji su ispraznili svoju autonomiju i suverenost” i sl. Entoni Gidens poručuje u istom tonu, da su nacionalne države nastale onda kada su, umesto „rasplinutih graničnih područja”, postavljene jasne granice. Danas, međutim, državne granice postaju nova „granična područja” važna zbog veza sa drugim regijama (Gidens, E., Treći put, 1998).
Antiglobalisti i nacional-suverenisti šalju drugačije poruke. Jil Tamir (Tamir, Y., Liberalni nacionalizam, 1993), na primer, izražava uverenje da u globalizovanom svetu ne treba podleći
9
iskušenju i prikloniti se utopističkom kosmopolitizmu, odustajući od nacionalnog identiteta i nacionalizma. Samjuel Hantington (Ko smo mi?, 2004) takođe upozorava na krizu američkog nacionalnog identiteta, koja je proizvedena delovanjem ideologija multikulturalizma. Ovakva i slična mišljenja dolaze sa raznih strana sveta i u velikom su broju.
L i t e r a t u r a
[1] Rot, N. (1983), Psihologija društvenih grupa, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
[2] Gurvitch, G. (1966), Sociologija I, Zagreb: Naprijed.
[3] Lukić, R. (1979), Osnovi sociologije, Beograd: Naučna knjiga.
10