DRUŠTVO I DRUŠTVENA STRUKTURA

6. DRUŠTVO I DRUŠTVENA STRUKTURA
Definisanje društva kao predmeta proučavanja sociologije vršeno je u svim sociološkim teorijama, koje su nastojale da ga objasne kroz njegovu statiku i dinamiku. Društvo je veoma kompleksan i apstraktan pojam, ali nije neutralna, izvanljudska kategorija, već je u tesnoj vezi sa efektima koje ima na ljudski život. Ono predstavlja organizaciju celokupnog života određene grupe ljudi (na primer, plemena, ali i velike mnogonacionalne države) i ljudsku zajednicu u kojoj su sadržani vrednosni elementi koji je određuju. Na ljudsko društvo gledamo kao na ukupnost društvenih pojava, ukupnost odnosa u koje ljudi stupaju, kao na okvir ljudskog života u kome se on neprestano obnavlja. Društvo se sastoji iz mnoštva delatnosti, društvenih odnosa, društvenih ustanova, ideja i drugih društvenih elemenata [1].
Nekoliko definicija društva:
„Društvo nije prost zbir individua. Ono je sistem formiran na osnovu njihovog udruživanja i predstavlja specifičnu realnost koja ima svoje sopstvene karakteristike” (Dirkem, E., Pravila sociološke metode, 1963; 97).
„Društvo, koje po konvenciji i po prirodnom pravu predstavlja jedan agregat, treba da bude shvaćeno kao mnoštvo prirodnih i artificijelnih individua, čije se volje i sfere nalaze u brojnim odnosima jedne prema drugima i jedne sa drugima” (Tönnis, F., Teorije o društvu, 1969; 192).
„Društvo je manje ili više organizovana zajednica ljudi u kojoj oni, pod određenim prirodnim okolnostima, vrše različite delatnosti (uloge)... ” (Popović, M., Problemi društvene strukture, 1967; 19–20).
„Društvo... je kolektivnost, tj. sistem konkretnih međusobno delujućih ljudskih pojedinaca, koji je primaran nosilac osobene institucionalizovane kulture” (Parsons, T., Teorije o društvu, 1969; 41).
U navedenim definicijama ističu se sledeće karakteristike društva:
– specifičan način udruživanja;
– društvo nije prost agregat individua;
– organizacija društva zasniva se na određivanju položaja ljudi prema mestu koje zauzimaju u podeli rada;
– na osnovu utvrđenih položaja individua u društvenoj organizaciji utvrđuju se njihovi međusobni odnosi i delovanja.
Kako se društvo ne može redukovati na jednostavan zbir pojedinaca, društvenih grupa i instituci-ja, tako se ne može redukovati ni samo na pojam „društvenog sistema”, a pogotovo ne na pojam „društveno-političkog sistema”. Pogrešno je, takođe, izjednačavati pojam društva sa demograf-skim pojmom – stanovništvo na određenom prostoru, koji izučava demografija (čije rezultate, razume se, koristi i sociologija).
Do određenja pojma društva ne može se doći nezavisno od ljudskih međusobno povezanih delat-nosti: materijalno-proizvodne delatnosti, duhovno-proizvodne (stvaralačke) delatnosti, organiza-cione delatnosti i dr. Društvo je, u suštini, proizvod uzajamne i raznovrsne delatnosti ljudi. Speci-fičnost društva leži u međusobno povezanom delovanju ljudi i uspostavljanju raznovrsnih među-
1
sobnih veza i odnosa. Različita delanja ljudi su, u stvari, različita ponašanja. Ova ponašanja,
međusobno povezana čine različite društvene pojave (društveni procesi, društveni odnosi, društvene
grupe i društvene tvorevine), koje, kao celina, tvore društvo. Reč je, dakle, o sveukupnosti
veza i odnosa nastalih u procesu proizvodnje ili u brojnim drugim oblastima društva (politički odnosi,
porodični odnosi, nacionalni odnosi, sportski odnosi, crkveno-religijski odnosi, obrazovnonastavni
i vaspitni odnosi, naučno-istraživački odnosi, klasno-slojni odnosi, stranački odnosi, odnosi
saradnje ili sukoba, odnosi eksploatacije, odnosi potčinjenosti ili nadređenosti i dr.).
Društvo kao sistem odnosa i delatnosti
Kao koherentna organizacija, društvo nastaje iz sistema odnosa individua i njihovih delatnosti, a
na osnovu uspostavljanja ravnoteže između individulnih, zajedničkih i opštih interesa i potreba.
Osnovni oblici socijalnih delatnosti obuhvataju:
1. delatnost biološke reprodukcije, kao delatnost obnavljanja i proširenja
ljudske populacije;
2. ekonomsku delatnost jednu od osnovnih delatnosti društva, jer se preko
nje reprodukuje materijalna osnova društva;
3. kulturnu delatnost koja prožima sve oblasti društvenog života i isprepletena
je sa svim drugim delatnostima u društvu;
4. delatnost društvene regulative, koja obuhvata uređivanje društvenih
odnosa putem utvrđivanja određenih pravila društvenog ponašanja
(običajnih, moralnih, pravno-političkih);
5. delatnost društvene zaštite, kojom se društvena struktura štiti od svih
vidova opasnosti po njenu egzistenciju i integritet.
Ljudsko društvo nije samo nova forma u kontinuitetu biološke evolucije i viši oblik u borbi za
opstanak već svojevrsna organizacija kojom se ostvaruje nov način egzistencije [2]. Uvažavajući
ovaj aspekat ljudskog društva, moguće je izvesti nekoliko njegovih osnovnih komponenti:
1. organizacija proizvodnje sredstava za život i zadovoljavanje osnovnih potreba članova
društva;
2. organizacija sistema komunikacija pomoću kojih se na nove generacije prenosi iskustvo i
kulturne vrednosti;
3. organizacija ljudskih odnosa kojom se uređuje interakcija individua i grupa i omogućuje
funkcionisanje društvenog sistema;
4. organizacija dominantnih sistema vrednosti i ciljeva pomoću kojih se postiže integracija
članova u društveni sistem i sistem normi;
5. organizacija sistema socijalnih akcija pomoću kojih se učvršćuje postojeći sistem ili vrši
promena;
6. organizacija institucija koje omogućavaju korišćenje društvenih i kulturnih tekovina od
strane članova društva.
Društvo – zajednica
Ferdinand Tenis pravi razliku između ljudske zajednice i društva. Zajednica
(Gemeinschaft) jeste živi organizam, tj. realan odnos, dok je društvo
(Gesellschaft) mehanička, idealna tvorevina. Zajednica označava prisan,
2
domaći život i intimno povezivanje članova osećanjem zajedništva. Ona pretpostavlja jedinstvo ljudskih volja i izvođenje autoriteta iz te opšte zajedničke volje (postojanje duha zajednice).
Za razliku od zajednice, društvo je mehanički agregat i veštačka tvorevina čije su karakteristike: prosta koegzistencija međusobno nezavisnih lica, javnost, svet, tuđina. U društvu ljudi nisu suštinski povezani, već su kao pojedinci izolovani. Ljudi stupaju u komunikaciju na osnovu ekvivalentnih usluga. Vršenje određenih uloga reguliše se obavezujućim ugovorom. Društvena volja takođe predstavlja oblik konvencije, dogovora. (Tönnis, F., Teorije o društvu, 1969; 184).
Društvena struktura
Da bi se društvo moglo proučavati u totalitetu (što je osnovni zadatak sociologije), potrebno je izvršiti analizu njegovog sastava, elemenata, odnosno utvrditi i klasifikovati društvene pojave. Termin struktura (lat. structus = sastavljen) podrazumeva sastav, sklop, ustrojstvo, raspored i označava relativno stabilan sistem odnosa između elemenata jedne stvari ili pojave.
Specifičnosti strukture jednog društva – političke, ekonomske i kulturne – utiču i na celokupan karakter datog društva. Svaka promena društvenih uslova koja implicira i promene društvene strukture ima za posledicu kompatibilne izmene društvenog karaktera (From, E., 1984; 95).
Kretanjem i razvojem društva menja se i njegova struktura. Što je društvo razvijenije, u njemu se ostvaruje sve veća diferencijacija, struktura je sve razuđenija, a odnosi između delova ili eleme-nata društva postaju sve složeniji. Struktura društva pokazuje da je ono, kao sistem raznovrsnih društvenih pojava, diferencirano na brojne međusobno uslovljene komponente. Kad kažemo, na primer, „ekonomska sfera društva”, govorimo o jednom od elemenata strukture društva; reč je o celini odnosa i procesa koji se uspostavljaju u jednoj od oblasti društvenog života pod uticajem ekonomske društvene delatnosti.
Osnovne elemente društvene strukture predstavljaju: ljudi (sa svojim povezanim ponašanjima), razne društvene tvorevine i institucije i pojedine parcijalne sredine u okviru šireg društvenog totaliteta.
Svaka struktura podrazumeva elemente i njihov odnos. Elementi društvene strukture su oni delovi na koje se pojava može razložiti, a da ne izgubi svoj identitet. Pored elemenata, za shvatanje suštine strukture društva od značaja su odnosi između njih. Tako možemo govoriti o odnosu materijalne proizvodnje i društveno-kulturnih institucija, zatim o odnosu čoveka i prirode u okviru društvene sredine, o odnosu između pojedinih društvenih delatnosti. Postoje i odnosi između grupa, slojeva, klasa, zajednica, institucija ili organizacija. Posebno se izučavaju odnosi između ljudi sa aspekta njihovih različitih društvenih uloga. Govorimo i o specifinom odnosu ljudi prema stvarima.
Dimenzije društvene strukture
Društvena struktura ima, dakle, različite dimenzije. Na planu globanog društva možemo govoriti o opštoj strukturi globalnog društvenog sistema, koja je zajednička svim društvima, bez obzira na to kakve su njihove istorijske razlike. Tu strukturu čine funkcije koje obezbeđuju razvoj (produžetak) društva:
3
a) proizvodno-reproduktivne funkcije (potomstvo i zadovoljenje osnovnih egzistencijalnih potreba);
b) organizaciono-regulativne funkcije (stvaranje, održavanje i razvijanje potencijala društva, kako bi se ono očuvalo);
c) kulturno-duhovne funkcije (stvaranje identiteta čoveka i njegovo samoodređenje kao pojedinca u grupi i u društvu).
Sve ove funkcije globanog društva realizuju se kroz tri osnovna funkcionalna područja: privredu, politiku i kulturu.
Pored opšteg nivoa strukture globalnog društva, može se govoriti i o strukturi određenih istorijskih tipova društva, tj. društveno-ekonomskih formacija. Pri tome se utvrđuju specifičnosti u strukturi pojedinih društava, a ne njihove zajedničke karakteristike (razlike između robovlasništva, feudalizma i kapitalizma).
S obzirom na to kakve uloge pojedinci imaju u društvu i koje položaje zauzimaju, govorimo o horizontalnoj i vertikalnoj dimenziji društvene strukture. Horizontalna (funkcionalna) diferencijacija društva podrazumeva društvene uloge ili delatnosti koje pojedinci ili grupe obavljaju u datom društvu, u sklopu društvene podele rada.
Vertikalna dimenzija društvene strukturisanosti veže se za položaj u hijerarhijskim društvenim odnosima (odnos nadređenosti i podređenosti; viši–niži). Hijerarhija je moguća među pojedincima, društvenim grupama i ustanovama. Društveni položaj podrazumeva mesto koje pojedinac ili grupa zauzima u sistemu raspodele osnovnih dobara: materijalnog bogatstva, društvene moći (vlasti) i društvenog ugleda.
U elemente društvene strukture treba ubrojati i njegovu prostornu dimenziju. Nju čini prirodno-fizički okvir društva, teritorija na kojoj živi i radi veći broj ljudi (država, grad, selo), zauzimajući, pri tome, različite položaje u vertikalnoj i horizontalnoj društvenoj organizaciji. „Društveni prostor” uključuje veličinu, geografski položaj, konfiguraciju zemljišta, klimatske uslove i dr.
Specifična dimenzija društvene strukture jeste istorijska (vremenska) dimenzija. Ona podrazumeva vremenski period u kojem se uočavaju promene u strukturi nekog društva (razvoj, usložnjavanje društva, stagnacija, raspad; promene istorijskih društveno-ekonomskih formacija i dr.).
Analizirajući društvenu strukturu M. Popović pokazuje da, pored opšte (zajedničke, celovite) strukture globalnog društva, postoje i posebne (parcijalne) socijalne strukture, a to su: demografska (struktura stanovništva i njene promene); profesionalna (zanimanja, profesije); klasna (diferencijacija članova jednog društva na vlasnike sredstava za proizvodnju i na one koji to nisu); politička (pravni sistem, političke institucije, politički procesi); idejna (različiti oblici društvene svesti). [3]
L i t e r a t u r a
[1] Marković, D. Ž. (2001), Opšta sociologija, Niš: Prosveta, str. 303.
[2] Golubović, Z. (1973), Čovek i njegov svet, Beograd: Prosveta, str. 116.
[3] Popović. M. (1974), Problemi društvene strukture, Beograd: BIGZ, str. 42–26.
[4] Teorije o društvu ( 1969), Beograd: Vuk Karadžić.
4