DRUŠTVO I DRUŠTVENA INTEGRACIJA

7. DRUŠTVO I DRUŠTVENA INTEGRACIJA
Reč „integracija” danas je često u upotrebi; komplikovanog je i kompleksnog epistemološkog značenja, koristi se u različite svrhe, uglavnom političke i ekonomske, i ima brojne empirijske implikacije. Integracija može biti karakteristika bilo kojeg sistema, ali je ona ključno pitanje društvene i državne organizacije i u tom okviru specijalizacije ljudi u njihovim različitim radnim ulogama. Zato je upravo – državna organizacija i njeno funkcionisanje, pri čemu se govori o političkoj, ekonomskoj, zakonskoj i sociokulturnoj integraciji, najčešća polazna tačka u analizi mehanizama društvene integracije.
Najviše spominjanim pojmom tzv. evropskih integracija, obuhvaćeni su normativni ciljevi ulaska više država u jednu celinu, odnosno u složen sistem savremenih država, kao i formiranje novih supranacionalnih institucija, kakav je politički sistem evropske zajednice sa njegovim subsistemima.
U globalističkoj perspektivi se, takođe, govori o integracijama, kao o procesu ekonomskog i političkog povezivanja i objedinjavanja savremenih društava u „svetsko društvo”. Ideja globalizacije intenzivirana je sedamdesetih i osamdesetih godina kada dolazi do stagnacije teorijskih napora u pogledu društvene integracije, kojoj je polazna tačka nacionalna državna struktura, uprkos tome što je to i dalje velika tema sa kojom se suočavaju zemlje Istočne Evrope (delimično, zbog: neuzimanja u obzir starijih teorija; zatim opšte kritike biheviorističkih i pozitivističkih teorijskih polazišta o društvenoj integraciji; zbog odsustva pouzdanih rezultata klasičnih i novijih teorija koje se bave pitanjima integracija, kao što su funkcionalizam, intergavermentalizam, federalizam, transakcionalizam, realizam i neofunkcionalizam).
Navedene teorije zagovaraju integracione procese na globalnom planu, kao i stvaranje novih političkih unija i centralnih organa čiji su „korisnici nacionalne države”. Politička integracija definiše se kao „osećaj zajedništva ljudi koji žive na jednoj teritoriji” (Dojč, K. V., 1957), „pomeranje građanske lojalnosti sa jednog nacionalnog na drugi nadnacionalni nivo” (Has, E. B., 1958), ili kao „proces u kome jedna nacija daje mandat za donošenje odluka jednom novom centralnom organu” (Lindberg, L. N., 1969). Prema neofunkcionalistima, integracijom u veće sisteme, nacionalne države prestaju da deluju kao autonomne kada su u pitanju najvažnije političke oblasti (Has, 1964). Slično je i stanovište federalista (Riker, V.). Oni smatraju da su politike pojedinih nacionalnih država podređene stvaranju novih institucija, što primorava nacionalne vlade da pregovaraju oko zajedničkih interesa. Proces integracije je linearan i sa spill-over efektom. Transakcionalizam (Dojč) insistira na zajedničkom osećanju pripadnika jedne teritorijalne zajednice i verovanju da će im postojeće institucije omogućiti ostvarivanje osnovnih očekivanja, te da će se promene koje nastaju integracionim procesima odvijati mirnim putem i bez većih konflikata.
Može se reći da na ovom planu dominiraju dve očigledne prepreke: u teoriji uopšte – zbog odsustva saglasnosti o konceptu i referentnom okviru za proučavanje integracija; u praksi – zbog nepostojanja kompromisnog odgovora na pitanje šta utemeljuje savremenu državu.
Osnovna ideja ove analize zasniva se na stanovištu o povezujućim efektima društvene integracije, kao i na činjenici da se moderna državno-politička integracija ne odnosi samo na stvaranje novih supranacionalnih ili nadnacionalnih оrganizacija u kojima dominira; na političkom planu – institucionalni aspekt integracije sa globalnim parlamentom i svetskom vladom; na ekonomskom – univerzalizacija kapitalističkog načina proizvodnje; na planu građanskog identiteta – „transfer lojalnosti sa jednog starog na novi centar” (Has). Pored zalaganja za transnacionalne političke
1
zajednice i instalisanje polurazvijenog evropskog političkog sistema, kao i kompromisnog stava u pogledu državnog suvereniteta, u zapadnoj Evropi se ipak, konsoliduju moćne centralizovane države. Osim toga, još uvek postoje društva koja se rekonstituišu, traže svoju strategiju razvoja i svoj identitet i intenziviraju napore u pravcu vlastitog unutrašnjeg integrisanja. Stoga je nužno pažnju usmeriti na pitanje društvene integracije pojedinačne političke zajednice i njenog državnog organizovanja. Tumačenja ovog vida integracije su različita, ali se ona uvek dotiču načina i kvaliteta funkcionisanja društvenog sistema i države, njihovih organizacionih principa i oblika socijalne integracije.
Legalizacija ideje i principa integracije važna je za one države koje svoju strategiju razvoja nužno usmeravaju na dva nivoa, i to istovremeno: na globalni – uključivanjem u veće integracije; u okviru perspektive vlastite integracije – koja se zasniva na zajedničkom interesu, društvenoj koristi i opštem dobru, odnosno kompromisu i što manjem sukobljavanju1. Za zemlje koje prelaze težak i dramatičan put tranzicije (tranzitologije, kako navodi Klaus Ofe) i konsolidovanja u normalnu državu – to je poseban problem, jer je pitanje njihove unutrašnje integracije istovremeno i pitanje njihove budućnosti. To je posebno važno za one zemlje koje moraju da nadoknade propušteno vreme vlastite modernizacije.
Politički realitet koji nas okružuje i različite forme konflikata – unutrašnje političke, ekonomske, kulturne i teritorijalne – zatim implikacije izazvane „posledicama globalnog kapitalazima” (Bek, U., 1999), zbog kojih su institucije nekih nacionalnih država dovedene pred kolaps, kao i siva slika projekta integracije manjih i siromašnijih društava u veća i bogatija, motiviše nas na to da odgovore na pitanja o stabilnosti jednog društva potražimo kroz mogućnosti i principe njegove unutrašnje integracije. Zato, zalaganje za dobro integrisano društvo nije tek iluzija o harmoničnoj i nekonfliktnoj zajednici, već predstavlja sledeće:
a) važnu problemsko-teorijska oblast budući da nema jasnog razumevanja fenomena integracije (to je tema, prevashodno, sociologije i politikologije, odnosno filozofije politike ili opšte praktične političke mudrosti phronesisa o održavanju društvenog sistema); integracija je složen fenomen i teško ga je do kraja objasniti s obzirom na to da nema čistih definicija ovog pojma; termin se više koristi preko koncepta procesa i strategije integracije i najčešće kroz sinonime kao što su stabilnost, harmonija ili kooperacija, ili utvrđivanjem načina i puteva kojima se postiže stanje integrisanosti; pri tome se zanemaruje integralan, holistički karakter društva i uzajamna povezanost njegovih delova;
b) interesna pozicija, posebno za postsocijalističke zemlje u tranziciji koje još uvek sadrže spektar društvenih problema rizičnih po integraciju društva u celini (entropija); problemi bivših socijalističkih zemalja suštinske su prirode, jer se, osim osnovnih tranzicijskih ciljeva, kao što je ekonomska i politička liberalizacija, otvaraju i pitanja ukupne (re)integracije države i društva, među čijim podsistemima već duže vreme dominiraju disolutivni procesi.
O integrativizmu, dakle, govorimo, kao o naučnoj, ali i interesnoj koncepciji (poopštenih interesa) jedne zajednice i njenih građana, o dobrom funkcionisanju i skladu pojedinih integrativnih delova, koji, pored raznih vidova asimilacije, zadržavaju svoju autonomiju, što je važna premisa demokratskog okruženja. O tom odnosu delova i celine društvenog sistema Egon E. Bergel kaže da „ni jedan društveni poredak ne može da funkcioniše
1 Kako navodi Martin Šo, danas postoje postmoderne države udružene u regionalne ili globalne organizacije, zatim tradicionalne nacionalne države u većem delu sveta i predmoderne države, koje su pod neprestanom tenzijom rešavanja unutrašnjih i spoljnih konflikata (Shaw, M. (2000), The State of International Relations, u: Sarah Owen Vandersluis, The State and Identity Construction in International Relations, Mcmillan/Millennium, str. 7–8).
2
ako njegovi delovi ne sarađuju i nisu integrisani međusobno”, budući da u suprotnom dolazi do „razgradnje društvenog poretka” [1]. Sledstveno tome, društvena integracija ne podrazumeva savršenu državu i beskonfliktnu zajednicu, unifikaciju, niti nepomućeno jedinstvo svih društvenih subjekata. Čak ni u onim situacijama u kojima sile integracije jačaju zbog potenciranih osećaja pripadnosti nekoj zajednici i kada se integrativni mehanizmi baziraju samo na nacionalizmu i patriotizmu, odnosno u vreme napada na ceo sistem izvana u slučaju rata, ili iznutra – kada su uspostavljeni odnosi uzurpatorske oligo-biroktratske vlasti.
Koncept društvene integracije
U tumačenju koncepta društvene integracije nužno je uzeti u obzir dve dimenzije pojma integracije i dvostruku refleksivnost samog fenomena: s jedne strane, integracija podrazumeva stanje stvari, što ukazuje na stepen unutrašnje koherencije u jednom sistemu i svrhovitog delovanja ljudi u njemu; s druge, se radi o procesu, odnosno razvoju kojim se postiže veća unutrašnja koherencija u sistemu. U tom slučaju integracija pretpostavlja i funkcionalnu diferencijaciju koja je s njom u vezi.
U savremenoj sociološkoj perspektivi koncept integrativizma baziran je na dve paradigme: na paradigmi konflikta – gde je integracija minimalna, i na paradigmi poretka – u kome se socijetalna interakcija temelji na koheziji, konsenzusu, kooperaciji, reciprocitetu, stabilnosti, harmoniji i istrajavanju. Tada se stabilnost fluktuirajućeg društvenog sistema podstiče kroz funkcionalnu međuzavisnost njegovih delova, normativnu kontrolu, različite oblike solidarnosti i jasan i priznat autoritet.
Politikološki uzev, integracija se meri brojem i snagom političkih odnosa između članove jedne državne zajednice. U traganju za osnovnim načelima na kojima se zasniva dobar politički poredak, organizovano grčko društvo pretpostavljalo je princip nomosa – zakona i njihovog poštovanja, kao bitnom uslovu slobode i kao garanciji umnog poretka stvari –logosa. Hrišćanstvo se okreće veri; dakle, ne političkim već moralnim zajednicama. Liberalna država duboko je zašla u korpus societa civile, još od apsolutne monarhije, i time postala najodgovornija za društvenu integrisanost.
Savremene države čine snažno integrisane društvene grupe, čije je stanovništvo podvrgnuto visokim pravilima i mehanizmima prinude, koja služi kao spoljna zaštita i kao mehanizam unutrašneg podređivanja i političke promocije. To znači da jačanje integracionih faktora pretpostavlja i povećanje podređenosti, s jedne strane, ali i veću državnu zaštitu, s druge (protection racket, reket za državnu zaštitu). Obrnuto, povećanje podređenosti i zaštite implicira povećanje integracije. Slabljenje integracionih procesa i veza dovodi do smanjenja podređenosti, ali i zaštite. Što je integrisnost veća, a zajednice zgusnutije, to su mere političke vlasti nepopularnije. Politička integracija pretpostavlja monopol vlasti i ekskluzivno pravo na upotrebu sile. Jedna teritorija zahteva jednu vlast; ukoliko ima više vlasti na jednoj teritoriji, ona nije integrisana.
U normalnom političkom procesu građani se lako podvrgavaju prinudi i ne proveravaju da li je sila integracije uvek efektivna. Obični ljudi vole da gledaju svoja posla i žive u miru. Nјih najviše interesuje uređen lični i zajednički život, kojim se obezbeđuje sigurnost, stabilnost, trajnost i prosperitet političke zajednice.
3
Pitanje integracije jednog društva konceptualizuje nekoliko faktora, od kojih su najvažniji – izgradnja demokratske države i očuvanje stanovništva. U temelju ovih osnovnih integrativnih postulata su: dobre političke ustanove i političko jedinstvo, državotvorne političke partije, vladavina prava, tržišna ekonomija i efikasno privređivanje, razrađen socijalni podsistem, kulturno zajedništvo i sklad u raznolikosti, zatim nacionalitet i teritorijalni okvir države. Za ove postulate bitno je i postojanje sistema interesnih organizacija, kritičkih grupa i građanske inicijative, slobodnog razvijanja i delovanja javnog mnjenja i političke javnosti. U društvu koje uspeva da održi svoju unutrašnju integrisanost moguće je očuvanje vlastitog identiteta, vrednosti i tradicije i ostvarivanje fundamentalnih državnih i nacionalnih interesa. Osim toga, integrisano društvo lakše rešava krizne i konfliktne situacije.
Prigovori konceptu integrativizma mogući su sa dva stanovišta: teorijskog stanovišta i stanovišta prakse građansko-civilnog obrasca društva. U prvom slučaju, kada se teorijski govori o važnom aspektu društvene organizacije kao što je nivo integrisanosti svih njegovih vitalnih delova, može se steći utisak da se radi o jednoj konzervativnoj temi, jer se pojam integrisanog društva, u duhu sistemske teorije i teorije poretka, veže za koncept zajedničkog dobra, odnosno zajedničkog državnog i nacionalnog interesa, apstrahujući moguće političke razlike oko državnog i nacionalnog interesa. Istina, pozicija integrativizma ima elemente teorije poretka i može da asocira na prilagođenu i podešenu teoriju sistema, koja, opet, zastupa tezu o neophodnosti postojanja zajedničkog državnog i nacionalnog razloga, normativnog poretka i društvene solidarnosti. Prema poznatom institucionalističkom konceptu T. Parsonsa (1951), na tome počiva organizacija i integracija društva, red, stabilnost, saradnja i vrednosni konsenzus.
U drugom slučaju, prigovori konceptu društvene integracije usmereni su na travestirani sukob i rivalitet koji nastaje zbog „suprotnosti” između globalizovane prakse građansko-liberalne paradigme, s jedne strane, a, s, druge separatističkih zahteva etničkih zajednica koje neoliberali smatraju nepolitičnim, arhaičnim, provincijalno-tradicionalnim i partikularističkim, zbog čega se u ovakvim društvima uspostavlja negrađanska hijerarhija. Treće, koncept integrativizma problematičan je na planu međunarodnih odnosa: radi se o sučeljavanju ideje komunitarizma i kosmopolitizma.
Koncepcija društvene integracije ima, dakle, elemente teorije sistema, ali takvog u kome bi bilo moguće uspostaviti ravnotežu između osnovnih društvenih konstanti i postavki koje se ne suprotstavljaju mogućnostima za promene koje zahteva napredak. O toj dihotomiji poretka i napretka Slobodan Jovanović je zapisao: „Dobro uređenje nije samo ono koje obezbeđuje brz i dinamičan društveni napredak, već i ono koje obezbeđuje siguran i trajan mir ”. [2]
Građansko društvo i liberalni koncept građanskog društva može biti integrativni faktor, ali je još uvek normativni i politički ideal i zavisi od političkih, ekonomskih, kulturnih, teritorijalnih, primordijalnih i drugih uticaja. Naime, u građanskom društvu prisutni su različiti vidovi negrađanske hijerarhije i društvenih nejednakosti, dok je javna sfera postala nevidljiva, „utonula” u milionskim gradovima, što stvara sivu sliku projekta društvene integracije.
Opravdanost teme o integrativnosti jednog državnog entiteta potvrđuje i fakticitet svakodnevnog života, sažet u pitanju: šta je zajedničko u multikulturnom društvu u kojem nemaju svi iste interese, niti u istoj meri participiraju u njegovom funkcionisanju, u kome, u ekonomskom smislu, dominiraju nejednaki statusi i ekonomski efekti nejednake raspodele kao i protivrečnosti koje iz toga proizlaze.
4
Pored mogućih implikacija, pitanje društvene integracije nezaobilazna je tema društvene organizacije, kao što je i krupan problem epohe, posebno države u kojoj živimo. Stoga, na društvenu integraciju gledamo kao na neminovnost novovekovnih država, kao na organizacione i integracione potrebe društva, kao na neminovnost „ulaska” države u društvo, uz pretpostavku da je moguće izbeći stanja etatističke paradigme i već poznatog „integralnog etatizma” i očuvanje autonomnosti pojedinih društvenih podsistema. Upravo kroz relaciju odnosa država – društvo, jedan od vodećih teoretičara društvene integracije Herbert Spenser integraciju definiše kao „ostvarivanje nadređene društveno-državne zajednice” u kojoj je društvo „onaj rezultat ustaljenog načina života, gde postoji neka stabilnost u distribuciji delova”, gde je moguće predviđanje kretanja unutar političke zajednice i gde su „uspostavljeni i ustaljeni društveni aranžmani” [3]. U slobodnijoj interpretaciji Spenserovog modela, plodna integracija podrazumeva nadređenu državnu zajednicu i funkcionalnu organizaciju, uređene tokove političkog sistema u dužem periodu i jasna načela političkog delovanja, ustanove zajedničkog života i pravila (kodekse) uzajamnog ponašanja.
Integracija i društveni razvoj
Društvena integracija doprinosi stabilnosti društva i njegovom razvoju. U prvom slučaju, stabilnost može biti narušena kada ojačaju elementi izvan ravnoteže društva i stvaraju konflikt (krizu) u sistemu, a njihova uzajamna povezanost podstiče pogrešnu integrisanost. Rđava ili iznuđena integracija postaje centralna tačka u procesu dezintegracije društvenog sistema – sistem se ne održava i ne nastavlja. Međutim, stanje konflikta i dijalektika koju on imanentno sadrži, može da stvori mogućnosti za nove integracije, odnosno da putem konflikta ojačaju veze između elemenata sistema. To se u prezentnoj sociološkoj teoriji J. H. Tarnera (1991), koja izučava društvene strukture i društvenu dinamiku, definiše kao kultivisanje integrativnih procesa – kroz konflikt [4].
Pitanje integracije jednog društva posebno dobija na značaju u godinama njegove ekspanzije, budući da razvoj i rast društva znače i njegovu promenu. Prema navodima H. Spensera: rast društva obično teče od momenta kada se društvo deli ili je prevladano. Društvo kao agregat koji evoluira nužno vodi integraciji, kako „običnom povećavanju mase tako i spajanjem i prespajanjem masa”. To rezultira promenama u pogledu homogenosti, heterogenosti, koherentnosti i definisanosti pojedinih društvenih struktura (Supek, R., 1987; 186). Moderni socijalni analitičari, kao što je Entoni Gidens, ukazuju na to da pod uticajem fizičkog okruženju – u koje ubraja ekonomiju, političke organizacije i elemente kulture – jedan društveni sistem „doživljava izmene u osnovnoj strukturi i modifikaciju osnovnih institucija”, što može da ugrozi stabilnost društva, posebno ukoliko nije „očuvana osnovna linija društva koja sadrži kontinuitet i veze s prošlošću” [5]. U praksi se tada manifestuje kriza društvenih struktura i najvažnijih integracionih elemenata.
Poznati su različiti primeri i principi u procesu integracije država – društvo (imperija, državna zajednica, nacionalna država). Grčki model društvene, političke i državne integracije baziran je na sistemu polisa – od 5. veka pre naše ere, kada je već bila izvršena funkcionalna podela rada. Politički život temeljio se na vladavini većine i učešću slobodnih građana u javnim poslovima, građanskoj disciplini i jednakosti građana pred zakonom u privatnim sporovima. Model feudalne teritorijalno-staleške organizacije (11.–18. vek) donosi interesno povezivanje, prožimanje i spajanje feudalnih državica u nacionalne države. Jačanjem centralne države nastupa etatistička homogenizacija „odozgo”, te fleksibilnija integracija liberalno-
5
pluralističkog tipa kod koje se integracija obavlja na planu ekonomije i proizvodnje, u sferi političkog posredovanja i kroz aktivnosti različitih civilnih asocijacija.
U prošlosti je naznačajniji činilac integracije bilo versko jedinstvo ili zajednički jeziku; u novije doba to je administrativno-birokratska korporacija i njen ideološki sistem.
Integracija je poseban problem za istočnoevropske zemlje koje su ušle već u drugi vek prelaznog stanja – od socijalizma ka liberalizmu. U transformaciji jednog sistema u drugi sistem prošlo se kroz različite krize, strukturalne probleme, sukobe starog i novog, razgradnju starih i uspostavljanje novih struktura, pa je stabilizacija tranzicionih država, odnosno njihova društvena integracija pitanje od interesa za najveći deo društva.
Definisanje društvene integracije
Teškoće pri definisanju društvene integracije proizilaze i zbog nedoumica u određenju jednog od ključnih politikoloških pojmova – pojma države, posebno u novoj evropskoj supranacionalnoj strukturi, nastaloj međudržavnim integracijama. U tim uslovima dolazi do delimičnog odricanja nacionalnog suvereniteta, odnosno ustupanja dela nadležnosti nacionalne države novoj organizaciji i prenošenjea mnogih ovlašćenja na institucije novog, višestepenog „evropskog političkog sistema” (politički sistem Evropske unije deluje na više nivoa: kao supranacionalni, nacionalni, subnacionalni i u nekim slučajevima kao komunalni).
Prema stanovištu klasika sociologije E. Dirkema, društvena integracija pretpostavlja povezivanje delova u celinu koja ima svoje granice, pri čemu on treba da je planirana, jer se „društvo integriše kroz povinovanje pravilima”. Ključni integrativni faktor društva je prema ovom teoretičaru – „duh discipline i težnja za pravilnim životom” Za pojam integracije Dirkem koristi i druge termine sličnog značenja: kohezija, jedinstvo i vitalnost. [6]
Prema definiciji starijih neofunkcionalista, posebno E. B. Hasa (The Uniting of Europe, 1958), u kojoj dominira normativni karakter integracije, to je „proces kojim politički akteri u nekoliko različitih nacionalnih okruženja bivaju primorani da pomere svoju lojalnost, očekivanja i političke aktivnosti prema novom centru, čije institucije poseduju ili zahtevaju jurisdikciju nad ranijim nacionalnim državama” [7]. Glavni politički akteri društvene integracije su elite svih relevantnih društvenih grupa koje participiraju u javnom životu (političari u vladi, partijski funkcioneri, lobisti). Prema Hasu i Šmiteru (Economics and Differential Patterns of Political Integration, 1964), integracione procese podstiču nacionalno relevantne političke elite, koje posmatra kroz komplementarnost elitnih vrednosti i privrženosti sličnim ciljevima, i svojim širenjem podstiču saradnju i među drugim stratumima [8].
U terminologiji analitičara Lindberga i Šajngolda (1970), poznatih po radovima iz oblasti koje se odnose na principe političkog udruživanja, integracija je uglavnom političko pitanje; naglašen je njen institucionalni aspekt kroz najvažniji izraz – proces donošenja odluka, dok je u drugom planu identitivni aspekt čitave političke zajednice. U širem smislu, ovi autori integraciju određuju kao proces u kojem se jedna grupa ljudi organizuje u dve nezavisne države ili više njih i konstituišu političku celinu koja može biti opisana kao zajednica [9].
U Političkoj enciklopediji je integracija (lat. integratio – obnova, integer – čitav, ceo) definisana kao „svesno povezivanje ljudi, institucija, grupa i zajednica u funkcionalno jedinstvenu društvenu celinu, radi zadovoljenja određenih ljudskih potreba i postizanje specifičnih društvenih ciljeva” [10]. Prema drugom, 6
uopštenijem tumačenju, integracija znači i „obnavljanje, dopunjavanje čega što je bitno, kao i prelazak iz jednog rastrojenog i rasutog stanja u usredsređeno stanje” [11].
Sociološki leksikon definiše društvenu integraciju kao „stanje u kome su elementi neke društvene celine skladno i blisko povezani, što omogućava uspešno delovanje i opstanak te celine”. Prema istom izvoru, pojam društvene integracije može se koristiti u analizi društva kao celine (globalnog društva), u analizi pojedinih društvenih ustanova i skupina (u smislu njihove unutrašnje integracije i u smislu njihove integrisanosti u šire okvire), u analizi kulture i kulturnih tvorevina i u analizi ličnosti [12].
U Rečniku Evropske unije integracija je objašnjena kao srastanje više delova u jednu celinu, pri čemu se pod političkim integracijama misli na „proces srastanja ili rezultate tog procesa srastanja više političkih jedinica (država) u jednu celinu». U tom smislu, pod evropskim integracijama podrazumeva se uključivanje više država članica u Evropsku uniju.
Pored teškoća u tačnom pojmovnom određenju društvene integracije, različitih polazišta i teorijskih orijentacija u tumačenju ovog fenomena, najčešće formalno-institucionalističkih ili neofunkcionalističko-normativističkih, može se reći da integracija pretstavlja svesno opredeljenje ljudi za građenjem racionalnog društva, društvenih veza i međusobne zavisnosti. Ljudi se vezuju preko čitavog spektra prepreka i proširuju strukturu priznatih vrednosti kako bi delovali zajedno. Jednakost i proširenje prava na sve članove društva čine temelje integracije.
Rezimirajući navedeno, može se reći da društvena integracija pretpostavlja, pre svega, kompatibilnost glavnih društvenih vrednosti, zatim distinktivan način života, nepokidane veze u društvenom komuniciranju, kako na teritorijalnom nivou, tako i među društvenim stratumima. Plodna društvena integracija omogućava društvenu i ličnu mobilnost, kao i mogućnost različitih vidova komunikacije i transakcionalizma i uzajamno predvidljivo ponašanje. U tom duhu govori i Karl Dojč (1957) kada u važne činioce integracije ubraja i „osećaj zajedništva, uzajamne simpatije, lojalnost, poverenje, poštovanje, delimičnu identifikaciju interesa, kooperativno ponašanje”. Ono što čini osnovne postulate društvene integracije temeljeno je na najvažnijim institucijama državnog korpusa, njihovom funkcionisanju i usklađenosti, zatim na solidnoj kulturnoj integraciji, te vrednostima i običajima, na novim tehnologijama, kao i na funkcionalnoj integraciji koju čine odnosi moći među pojedinim strukturama i umerena zategnutost među njima, što ne ometa stabilnost, jedinstvo, ravnotežu i napredak društva u celini [13].
Elementi društvene integracije
Istorijska analiza pokazuje da su, bez obzira na različite političke aranžmane, najmoćniji činioci državne i nacionalne homogenizacije bili teritorija, jezik i religija. U Zaveštanju zemlje Stefana Nemanje stoji da narod koji nema svoju zemlju i „ne može se nazvati narodom”. „Narod čini zemlja” zapisano je u ovoj Nemanjinoj hrisovulji o zemlji, dok je u njegovom Zaveštanju o jeziku rečeno da „narod koji izgubi svoje reči prestaje biti narod”. Uopšte uzevši, jezik je postao jedan od najmodernijih elementa nacionalnog ujedinjavanja, budući da (jezik), sa pozicije integrativizma, omogućava „komunikacijski okvir za racionalno rešavanje nacionalnog ili državnog problema, kao i dogovora o pravnom i političkom uređenju društva” (M. Perišić, 1996).
Prema poznatom opštem modelu koji predlaže V. Landeker (Politička enciklopedija, 1975; 347), društvena integracija sadrži kulturno, normativno, komunikativno i funkcionalno područje. U integrativne faktore društva Landeker ubraja: institucionalni sistem koji obezbeđuje normalan tok
7
života, utilitarna i normativna sredstva društvene kontrole, činioce koji generišu društveni konsenzus i nacionalni identitet i solidarnost. Ova četiri elementa sadrže kulturnu tradiciju, vrednosti, rituale, simbole, jezik, religiju, teritoriju i etnicitet. Društvenokulturni sistem, kako ga vidi V. Ogburn, u opšteteorijskom smislu, sastavljen je od četiri podsistema – tehnologije, ekonomije, društvenih ustanova (države, porodice, crkve) i društvene filozofije (ideologije), dok integracija predstavlja određen oblik sistemske povezanosti navedenih podsistema.
Iz perspektive danas uticajnih predstavnika teorije o društvenim sistemima, posebno transakcionalista i neofunkcionalista, njihove doktrine, ali i političkih pozicija (povezivanje teorije režima i teorije međunarodnih odnosa), osnovna argumentacija o najvažnijim društvenim integrativnim elementima sadržana je u sledećim elementima: uzajamnoj lojalnosti, simpatiji i „mi-osećanju”, poverenju i uvažavanju, delimičnoj identifikaciji i zajedničkim interesima, uzajamnom uspešnom ponašanju i kooperativnoj akciji (Dojč). Afirmišući značaj javnog mnjenja u procesima društvene integracije, R. Sinot (Theory and the Internationalization og Governance, 1993) definiše uslove integracije kroz uzajamnu kompatibilnost glavnih društvenih vrednosti, distinktivan način života, stalne linije društvene komunikacije (po teritoriji i po stratumu), veze među različitim društvenim stratumima, mobilnost ljudi, uzajamnu predvidljivost u ponašanja i dr. [14]
U domenu politikologije su, takođe, prisutne teorijske postavke integrativizma. U radovima nemačkog politikologa Klausa fon Bajmea nalazimo neke temeljne pojmove o društvenoj integraciji. Pitanje modela integracije i društvenog poretka, ovaj autor smatra osnovnim pojmovima političkih teorija. Među najvažnije integrativne faktore društva Bajme ubraja: državu, državno područje, državni narod, državnu vlast i legitimnost. Ostali elementi društvene integracije su: moć, politički sistem – koji je ujedno i »najvažniji pojam poretka», politička kultura i politički stil i demokratija. [15]
Dominacija političkog sistema u društvenoj integraciji je, takođe, stanovište Dejvida Istona (A system analisis of political life, 1965), čija se opšta analiza političkog života bazira upravo na političkom sistemu, budući da je to „sistem odlučivanja čije odluke imaju posebnu relevanciju jer pogađaju razdeobu dobara” [16]. Pri tome, politički sistem ima pravo na sankciju. Funkcionisanje društvenog sistema, prema Istonu, odvija se kroz tri hijerarhijska nivoa: na prvom nivou donose se odluke o državljanstvu, granicama, teritorijalnom, socijalnom i kulturnom identitetu države-nacije; na drugom nivou potrebno je utvrditi pravila, procedure i prava koja će zajedno činiti ustavno-institucionalni okvir poretka; na trećem nivou odvija se alokacija političke vlasti i privrednih resursa. Iston zastupa mišljenje da su u društvu, u nekim lošijim periodima, kada ovi društveni podsistemi (nivoi) ne funkcionišu najbolje, moguća stanja tzv. stabilne nesigurnosti. Te društvene situacije, međutim, ne mogu bitno narušiti integritet društva ukoliko su poznati „temeljni društveni ciljevi” i ako je uspostavljeno „dobro integralno stanje: stabilnosti, sigurnosti, jednakosti i pravde” [17].
Prema Jirgenu Habermasu (Politički diskurs i racionalnost, 1996)), među najvažnije elemente društvene integracije svake zemlje spada i pravni sistem, kako u smislu organizovanja i funkcionisanja političke zajednice, tako i u tehničkom smislu, odnosno u domenu pravne politike i pravne (normativne) tehnike, budući da je pravo deo „sistema koji održava granice” i predstavlja „organizovano sredstvo političke vladavine”. Juristička sfera vlasti uvodi red među pojedinačne nestabilne kategorije, kao i u državi u celini, kojoj istovremeno osigurava građanskopravni status, obezbeđuje legitimaciju njenog delovala na sve subjekte u društvu i ograničava aktivnosti države na definisane oblasti. [18]
Istražujući društvenu i sistemsku integraciju postsocijalističkih društava, M. Janićijević 8
(Društvena i sistemska integracija postsocijalističkih društava, 1998) utvrđuje da se „glavni potencijali integrativnih energija stvaraju pri uzajamnom delovanju podsistema” koji moraju biti dinamični, adaptivni i međusobno fleksibilni. Janićijević zastupa stanovište da prilagođavanje pojedinih delova sistemu ne znači njegovu reorganizaciju u neki novi društveni poredak, već usaglašavanje „divergentnih pravaca razvoja” pojedinih delova globalnog društva, bez bitnih promena sistema u celini. [19]
Autonomija podsistema je, takođe, pitanje osnovnih političkih prava, na šta ukazuju teorijskopolitičke opservacije Roberta Dala (Dileme pluralističke demokratije, 1994), jer je u demokratskim društvima uspostavljen visok stepen decentralizacije, pa se ravnoteža delova i sistema, odnosno „autonomije i kontrole” uspostavlja kroz demokratske procese i „stalno povećavanje demokratije”. On smatra da su nacionalne države, kao najveće političke zajednice, najpovoljniji okvir društvenu integraciju, jer bi sistemi manji od države bili suviše „neefikasni, a veći – mnogo manje demokratski”. Društvena integracija pretpostavlja, dakle, postojanje usklađenih ali decentralizovanih podsistema koji se mogu međusobno prilagođavati, čime se obezbeđuje društvena stabilnost i razvoj bez većih i dramatičnih promena društva u celini [20].
Kada je reč o srpskom društvu, u kojem još uvek nisu ustanovljeni i do kraja razvijeni osnovni postulati koji definišu njegov društveni korpus, a koje se susreće sa elementarnim pitanjima društvene i duhovne ravnoteže i opstanka uspostavljanje i razvoj njegovih osnovnih delova i „konsolidovanje najvažnijih društvenih činjenica” (E. Dirkem) predstojeći su globalni zadaci. To bi obuhvatalo: slobodne i pravno ravnopravne građane (državljane), društveni i politički konsenzus oko najvažnijih pitanja i političke strategije, stabilan finansijski kurs, etablirane političke institucije – kako tradicionalne, tako i moderne, ujednačen vrednosni sistem, polje javnosti i civilni sektor, definisan državni prostor i državne granice.
Transformacije u srpskom društvu su izuzetno velike, pritiskaju temelje postojećeg stanja, a odvijaju se na unutrašnjem društvenom planu, uz istovremeno prilagođavanje promenama na međunarodnom makrostrukturnom nivou. Globalnost, istovremenost i dubina promena dočekala nas je nespremne, pa je za integraciju našeg društva neophodno naći model kojim će se omogućiti sveobuhvatnost, ali i izvesnost društvenog razvoja. Pri tome je nužno ići prečicom u izgradnji svih struktura društva, budući da je istovremenost postao imperativ razvoja i mogućnosti opstanka u međunarodnoj zajednici.
Milovan Mitrović (Tradicija i moderni srpski identitet, 1999) izlaže pojmovno-hipotetičku skicu obrazaca na osnovu koje srpsko društvo može da deluje i kojom se obezbeđuje neophodan nivo društvene integrativnosti. Na makroplanu njih čini: polje istorijske akcije, grupno društveno delovanje, kulturno-istorijski kod, „istorijska vertikala”, društvene ustanove, porodica, svojina, crkva, tradicionalizam, modernizam, otvorenost, autizam, imitativizam. U analogne mikroobrasce društvene strukture i delovanja Mitrović ubraja: polje socijalne interakcije, individualno društveno delovanje, socijalno-psihološki kod, „socijalni karakter”, kulturne obrasce, porodični mentalitet, politički mentalitet, verski mentalitet, strateške orijentacije, osavremenjivanje, autarhičnost, iskorenjenost i aktivizam. Promene društvenog sistema zavise od promena u jednom od ovih podsistema, dok je budućnost jednog društva najviše uslovljena tehnološkim razvojem, koji najpre utiče na privredni podsistem, a vrlo brzo na društvo u celini. [21]
Društvena i sistemska integracija
Društvenu integraciju neki autori tumače kroz dvostepeni koncept društva: socijetalni –koji se odnosi na mrežu svakodnevnih međuljudskih komunikacija; sistemski – koji se odnosi na spostavljanje i održavanje funkcionalag državnog sistema. Kod Devida Lokvuda (Social
9
Integration and System Integration, 1964), principi integracije definisani su kroz dva nivoa: a) na mikroplanu odvija se socijalna integracija između individualnih aktera i različitih društvenih grupa; b) na makroplanu društva odigrava se sistemska integracija kojom su obuhvaćene veće društvene strukture i kulturni sistem društva. Društvena integracija je „nivo ljudi”, pojedinačnih aktera i društvenih grupa, dok se u sistemskoj integraciji povezuju strukture, uspostavljaju odnosi među strukturama ili „odnosi među odnosima”. Tu ne dominiraju svojstva ljudi, već su iz njihovih odnosa izvedena opšta svojstva. Društveni sistem kao specifična konfiguracija različitih struktura, sadrži nevidljive sile čije kombinacije rađaju dalja izvedena svojstva, kontradikcije i komplementarnosti.
Društvena i sistemska integracija se, u Lokvudovoj teoriji ne odvijaju istovremeno. Aktivni subjekti iz nivoa socijalne integracije mogu da daju pravac i sadržaj sistemskim promenama, pri čemu mogu da promene ubrzaju, da ih odugovlače ili čak – predupređuju. Integracijom nastaju novi društveni sklopovi i nove strukture; ukazuju se „drugačije mogućnosti” i novi „morfogenetski krugovi”. Emergirana (lat. emergere – izbiti na površinu, izaći u javnost), odnosno ispoljena svojstva društvenih odnosa postižu realan status i mogu da ostvare kauzalni uticaj na vidljive društvene procese. Procesi društvene integracije mogu biti vidljivi i onda kada su mehanizmi koji uslovljavaju integracije nevidljivi. To su, zapravo, one situacije kada se ne mogu spoznati mehanizmi kojima strukture kauzalno utiču na neke procese, kao ni ko su medijatori tih mehanizama, iako su promene očigledne i nove strukture imaju »realan status». Međutim, to ne znači, navodi Lokvud, da je samo na osnovu ispoljenih svojstava moguće reći da li je neko društvo kvalitetno integrisano ili nije. [22]
Sličan koncept socijalne i sistemske integracije (kao dva analitički odvojena aspekta društvene integracije), razradio je i J. Habermas (Problemi dvostepenog koncepta društva: sistem i svet života, 1996), koristeći pojmove kao što su „sistem” i „svet života”, čime razdvaja socijalnu i sistemsku integraciju. Društvo je „sistemski stabilizovano i povezano delanjem socijalno integrisanih grupa”, pri čemu je u domenu socijalne integracije prisutna orijentacija na delanje, dok se u sistemskoj integraciji manifestuju posledice delanja. Socijalna interakcija doprinosi unutrašnjem stabilizovanju i očuvanju ja-identiteta i grupnog identiteta, dok je kriterijum sistemske integracije spoljašnje stabilizovanje i očuvanje granica jednog sistema prema njegovoj okolini. Društvena integracija postiže se unutrašnjim silama i odlukama koje oblikuju sistem. [23]
Dakle, da bi društveni sistem opstao, nužno je uvažiti četiri funkcionalno-sistemska zahteva: prilagođavanje, postizanje cilja, održavanje obrazaca i integraciju (Parsons, T., Društva, evolucijski i poredbeni pristup, 1998; 26). U našim uslovima osnovni elementi stabilne i moderne integracije moraju se zasnivati i na volji, odnosno dogovoru većine građana da žive u zajedničkoj državi, u kojoj mogu rešavati pitanja vlastite egzistencije. Osim obaveznosti i poštovanja društvenih normi, opstanak društvenog sistema zavisi i od nivoa lojalnosti koji građani ispoljavaju prema njemu. Društveni konsenzus zavisi od uslova ekonomskog privređivanja, tipa političkog režima i nivoa demokratije, socijalne pravde, izgleda za tehnološki i kulturni razvoj. Na prvi pogled se čini da je to opšti determinizam koji određuje nivo poverenja građana, što je tačno ako se radi o »uhodanim» sistemima, ali u državi čija je sudbina takva da u pola veka promeni različite političke, ekonomske, pa i vrednosne orijentacije, da se i teritorijalno dekomponuje, znači da se radi o prostoru na kojem se ni polje javnosti nije moglo konstituisati kao relativno samostalan podsistem, čiji bi osnovni zadatak bio da štiti politički život od autoritarizma institucija i pojedinaca i upozorava na uzurpiranje vlasti. Problem je tim veći što smo u dodiru sa okruženjem koje već govori o »svetskoj vladi» i sveobuhvatnoj integraciji.
L i t e r a t u r a
10
[1] Bergel, E. E. (1962), Social Stratification, New York: McGraw–Hill, str. 289.
[2] Jovanović, S. (1990), Primeri političke sociologije, Engleska-Francuska-Nemačka 1815– 1914, tom 10, Beograd: BIGZ, Jugoslavijapublik, Srpska književna zadruga, str. 19.
[3] Supek, R. (1987), Herbert Spenser i biologizam u sociologiji, Zagreb: Naprijed, str. 186.
[4] Turner, H. (1991), The Structure of Sociological Theory, California: Wadsworth Publishing Company.
[5] Gidens, E. (2001), Sociologija, Podgorica: CIID, Banja Luka: Romanov, str. 317.
[6] Dirkem, E. (1963), Pravila sociološke metode, Beograd: Savremena škola, str. 29.
[7] Haas, B. E. (1958), The Uniting of Europe, Stanford: Stanford U. P., str. 16.
[8] Haas, B. E., Schmitter, Ph. (1964), Economics and Differential Patterns of Political Integration. Projections about Unity in Latin America, in International Organization, Vol. 18, str. 705-737.
[9] Lindberg, L. N., Scheingold, S. A. (1970), Europe's Would-Be Polity. Patterns of Change in the European Community, Englewood Clifs, N. J.: Prentice Hall, str. 99.
[10] Politička enciklopedija (1976), Beograd: Savremena administracija, str. 346.
[11] Vujaklija, M. (1974), Leksikon stranih reči, Beograd: Prosveta, str. 360.
[12] Sociološki leksikon (1982), Beograd: Savremena administracija, str. 92.
[13] Deutsch, K. W. et. al. (1957), Political Community and the North Atlantic Area, New York: Greenwood, str. 36.
[14] Sinnott, R. (1993a), Theory and the Internationalization of Governance, in: Beliefs in Government project, Strasbourg: Bringing Public Opinion Back, 2–6 June.
[15] Beyme, von K. (1974), Suvremene političke teorije, Zagreb: Stvarnost, str. 153–207.
[16] Easton, L. D. (1965), A system analisis of political life, New York: Wiley, str. 10–13.
[17] Easton, L. D. (1955), Ethics, Policy and Social Ends, Dubuque, Iowa: WM. C. Brown Company, str. 108.
[18] Pavićević, Đ. (1996), Politički diskurs i racionalnost, Beograd, Srpska politička misao, br. 1–4, str. 94–96.
[19] Janićijević, M. (1998), Društvena i sistemska integracija postsocijalističkih društava, u: Integrativni i dezintegrativni procesi u zemljama tranzicije, str. 45.
[20] Dal, R. (1994), Dileme pluralističke demokratije, Beograd: BIGZ, str. 78, 81.
[21] Mitrović, M. M. (1999), Tradicija i moderni srpski identitet, Beograd, Srpska politička misao, br. 1–2, str. 154.
[22] Lockwood, D. (1964), Social Integration and System Integration, in: Zollschann et. al. (eds.), Explorations in Social Change, London: Routledge, str. 54.
[23] Habermas, J. (1996), Problemi dvostepenog koncepta društva. Sistem i svet života: odgovor Mekartiju, Beograd, Srpska politička misao, br. 1–4. str. 128.
11